Putinin Pekin missiyası| Böyük beynəlxalq böhrandan qaçmaq üçün Çinin mövqeyi necə olacaq?

Səfər zamanı Putin və Prezident Si Cinpin arasında iki ildən artıq müddətdə ilk təkbətək qarşılıqlı əlaqə olacaq ikitərəfli danışıqlar aparılacaq. Putin üçün müzakirələr onun Ukrayna və NATO-nun Mərkəzi və Şərqi Avropada mövcudluğu ilə bağlı Qərblə qarşıdurmasının daha dərin mərhələsinə keçməzdən əvvəl Çinin dəstəyinə nə dərəcədə arxalana biləcəyini qiymətləndirmək üçün mühüm fürsət olacaq.

Rusiya qoşunları Ukrayna sərhədində toplaşdıqca və Şərqi Avropada böyük müharibə ehtimalı artdıqca, Si Cinpin mürəkkəb dilemma ilə üzləşir. O, qlobal iqtisadi sabitliyi poza biləcək və kritik bir ildə daxili siyasi mövqeyini sarsıda biləcək böyük beynəlxalq böhrandan qaçmaqda maraqlıdır. Bununla belə, o, həmçinin Çin-Rusiya tərəfdaşlığının davam etdirilməsi və dərinləşdirilməsində davamlı strateji marağa sahibdir və bu, Rusiya ilə Qərb arasında daimi fikir ayrılıqlarında qalacağı təqdirdə daha məqsədəuyğundur. Bu iki ziddiyyətli maraqları uzlaşdırmaq üçün Pekin davam edən böhranın diplomatik yolla həllinə tərəfdar çıxır, eyni zamanda Moskvanın Şərqi Avropada təhlükəsizlik maraqlarına malik olduğunu bəyan etməsini dəstəkləyir. Rəsmi Çin mənbələri də ABŞ və onun “soyuq müharibə zehniyyəti”nin Ukraynanı geosiyasi güc oyunlarının qurbanı kimi təqdim edir və cari böhran üçün əsas məsuliyyət daşıdığını bildirir.

Ukrayna ilə bağlı Çin mediası və rəsmi bəyanatları ümumilikdə Rusiyaya rəğbət bəsləsə də, Pekin Ukraynadakı vəziyyətin diplomatik yolla həllini ardıcıl olaraq təbliğ edir. Məsələn, dekabr ayında Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Vanq Venbin Çinin “Ukrayna böhranının dinc vasitələr və siyasi dialoq yolu ilə həllinə” çağırdığını və “bütün tərəflərin birgə işləyəcəyinə, Minsk razılaşmasına ciddi əməl edəcəyinə ümid etdiyini” vurğulamışdı.

Bir aydan sonra Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Çao Lician bəyan edib ki, “Çinin Ukrayna məsələsində mövqeyi ardıcıl və aydındır və dəyişməz olaraq qalır”. O, Pekinin bütün tərəfləri “müxtəliflikləri dialoq və məsləhətləşmələr yolu ilə həll etməyə” çağırdığını qeyd edib.

Yanvarın 27-də ABŞ dövlət katibi Entoni Blinkenlə telefon danışığında Çinin xarici işlər naziri Vanq Yi “2015-ci il Minsk razılaşmalarına qayıtmağa” çağırıb, lakin NATO-nu hazırkı çıxılmaz vəziyyətə salmaqda Moskvanın yanında olub və hazırkı Avropa təhlükəsizlik arxitekturası müqaviləsinə yenidən baxmağa çağırıb. Vanq Blinkenə deyib ki, “Rusiyanın qanuni təhlükəsizlik narahatlıqları ciddi qəbul edilməli və həll edilməlidir” və “bütün tərəflər soyuq müharibə zehniyyətindən tamamilə imtina etməli və danışıqlar yolu ilə balanslaşdırılmış, effektiv və davamlı Avropa təhlükəsizlik mexanizmi yaratmalıdır”. Vanqın açıqlamaları Pekinin Ukraynaya yanaşmasını əhatə edir, bu isə böhranın diplomatik yolla həllini təşviq etmək, eyni zamanda ABŞ və NATO-ya qarşı ritorik olaraq Moskvanın tərəfini tutmaqdır.

2022-ci il Si Cinpin üçün kritik bir siyasi ildir, çünki o, bu payızda keçiriləcək 20- ci Partiya Qurultayında yüksək rəhbər vəzifələrdə öz yerini möhkəmləndirməyə çalışır. Bu kontekstdə Si həm iqtisadi, həm də siyasi riski minimuma endirməyə çalışır ki, bu da ÇXR-in sıfır-COVID epidemiyasının qarşısının alınması yanaşmasına qətiyyətlə riayət etməsində, eləcə də sabitliyin 2022-ci il üçün Çinin əsas iqtisadi prioriteti kimi qurulmasında öz əksini tapır. Çin üçün, Rusiyanın Ukraynada böyük eskalasiyasının xərcləri dolayı, lakin iqtisadi və diplomatik nəticələri baxımından əhəmiyyətli olacaq. İqtisadi baxımdan, Rusiya və Ukrayna arasında böyük bir müharibə qlobal iqtisadiyyata təsir göstərəcək, bu da davam edən sıfır-COVID məhdudiyyətləri və tənzimləyici qeyri-müəyyənlik ilə birlikdə Pekinin ehtimal olunan illik 5,5-6% iqtisadi artım hədəfini əlçatmaz edir.

ABŞ, Aİ və Böyük Britaniya, Kanada və Yaponiya kimi digər əsas maliyyə aktorları Rusiyanın Ukraynaya qarşı artan təcavüzünə mütəmadi olaraq sanksiyaların genişlənməsi ilə cavab verəcəklər ki, bu da Rusiya ilə iş aparan Çin qurumlarını ikinci dərəcəli sanksiyalar riski altına qoyur. Bu, artıq məhdud dərəcədə baş verib. 2018-ci ildə ABŞ Çin Hərbi Avadanlıqların İnkişafı Departamentini Rusiyadan Su-35 reaktiv təyyarələri və S-400 raket sistemlərini aldığına görə sanksiyaya salmışdı. Çin və Rusiya arasında iqtisadi qarşılıqlı əlaqə ABŞ və Aİ-nin cəza tədbirləri qarşısında tez-tez həyata keçirildiyindən daha həssasdır. Pekin və Moskva ikitərəfli ticarəti “dollarizasiya etmək” səylərinə böyük ölçüdə müvəffəq olsalar da, bu, yuanın beynəlmiləlləşdirilməsi yolu ilə deyil, mübadilə vasitəsi kimi avroya keçidlə həyata keçirildi. Hazırda Çin və Rusiya arasında əməliyyatların təxminən 80%-i avro ilə aparılır ki, bu da bəzi rusiyalı ekspertlərin qeyd etdiyi kimi, sanksiyalar riskini dəf etmir.

Çin üçün digər iqtisadi mülahizə odur ki, Ukrayna münaqişəsinin eskalasiyası qlobal neft və metal bazarlarında qiymət şoklarına səbəb ola bilər. Çinin xam neft alışları aşağı düşsə də, o, hələ də dünyanın ən böyük xam neft idxalçısı olaraq qalır. Keçən həftə “Brent” markalı xam neftin qiymətləri 2014-cü ildən bəri ən yüksək səviyyəyə çataraq 90 dollar/bareli keçib.

Hazırkı böhran Çinin Ukrayna ilə təvazökar, lakin artan diplomatik və iqtisadi əlaqələrini də təhlükə altına qoyur. Keçən il Pekin və Kiyev biznes, ticarət, texnologiya, kənd təsərrüfatı, enerji, infrastruktur, aerokosmik, təhsil və mədəniyyət sahələrində intensivləşən əməkdaşlığı alqışlayaraq, strateji tərəfdaşlıqlarının 10 illiyini qeyd etdilər. Hər iki ölkə münasibətlərinin əsası kimi “bir-birinin daxili işlərinə qarışmamaq və suverenlik, ərazi bütövlüyü və müstəqilliyə qarşılıqlı hörmət”i göstəriblər. Bu ay Si Cinpin Çin və Ukrayna arasında diplomatik münasibətlərin qurulmasının 30-cu ildönümü münasibətilə Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenskiyə təbrik məktubunda “iki xalq arasında dərin dostluğu” yüksək qiymətləndirib. Çinin Ukraynadakı səfiri Fan Xianronq bu yaxınlarda verdiyi müsahibədə “Bir kəmər, Bir Yol” təşəbbüsü vasitəsilə iqtisadi əməkdaşlığın dərinləşdiyini və COVID-19 ilə bağlı maneələrə baxmayaraq, ikitərəfli ticarətin 2021-ci ilin ilk 11 ayı ərzində 31,7% artaraq 17,36 milyard ABŞ dollarına çatdığını qeyd edib. Pekin ABŞ-ın kənd təsərrüfatı məhsulları idxalından asılılığını azaltmağa çalışarkən, fərqi aradan qaldırmaq üçün Ukraynaya müraciət etdi. Məsələn, Ukraynanın Çinə qarğıdalı ixracı 2013-cü ildəki 26 milyon dollardan 2019-cu ildə 896 milyon dollara yüksəlib.

Diplomatik olaraq, Rusiyanın revanşist dönüşü Çinin Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinə onsuz da problemlə üzləşməsi üçün mənfi təsir göstərir. Moskva maksimalist mövqeyə keçdi, Ukrayna və Gürcüstanın heç vaxt NATO-ya daxil olmasına icazə verilməməsinə zəmanət vermək bir kənara , həm də 1997-ci ildən təhlükəsizlik blokuna qoşulmuş bütün dövlətlərdə (Yunanıstan və Türkiyə istisna olmaqla, bütün Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri) NATO-nun varlığının azaldılmasını tələb etdi. Putinin suveren Avropa dövlətlərinin müdafiə siyasəti və münasibətlərinə diktə etmək səyləri yalnız Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin əksəriyyətinin təhlükəsizlik maraqlarının Transatlantik alyansla ayrılmaz şəkildə bağlı olduğu barədə təsəvvürlərini gücləndirir. Məsələn, Bolqarıstanın Baş naziri Kirill Petkov “NATO-ya üzvlüyü çərçivəsində Bolqarıstanın hansı siyasət yeridəcəyi ilə bağlı qərarının öz tərəfindən verildiyini” və “ittifaqda ikinci dərəcəli üzv dövlət kateqoriyası olmadığını” bildirərək Moskvanın mövqeyini birmənalı şəkildə rədd etdi.

Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri Çini iqtisadi tərəfdaş kimi dəyərləndirməyə davam edəcəklər, lakin Rusiyanın təcavüz təhlükəsi nəzərə alınmaqla, Vaşinqtonla möhkəm münasibətlərin təmin edilməsi Pekinlə əlaqələrin dərinləşdirilməsindən üstün olacaq. Nəticədə, region ölkələri çox güman ki, Çinin genişzolaqlı şəbəkələr kimi həssas sənayelərə nüfuz etməsi ilə bağlı Vaşinqtonun narahatlığını qəbul etməyə davam edəcək. Məsələn, Rumıniya, Polşa, Çexiya, Latviya və Estoniya ABŞ ilə 5G təhlükəsizliyi ilə bağlı birgə bəyanatlar imzalayıblar.

Vaşinqtonla sıx əlaqələr saxlamaq istəyi Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin Çinin rəhbərlik etdiyi çoxtərəfli qruplara, məsələn, “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsü, Çin və Mərkəzi-Şərqi Avropa ölkələri arasında 16+1 forumu kimi qruplara qoşulmaq üçün məhdud həvəsini daha da azaldacaq.

Zərurət Tərəfdaşlığı

Pekin ardıcıl olaraq Ukrayna böhranının diplomatik yolla həllinin tərəfdarı olmaqla yanaşı, eyni zamanda Moskvanın hazırkı vəziyyətə görə əsas məsuliyyətin ABŞ və onun NATO müttəfiqlərində olması ilə bağlı mövqeyini təkrarlayır. Şübhəsiz ki, Rusiyanın Ukraynaya hərbi müdaxiləsi Çin üçün problemlər yaradacaq, lakin Pekin Moskva ilə münasibətlərinin onun ən təsirli beynəlxalq tərəfdaşlığı olduğunu da qəbul edir. Əgər Moskva nə vaxtsa münasibətləri pisləşdirsə və Çinlə Qərb arasında daha bərabər məsafəli mövqeyə keçsəydi, ÇXR bu gün daha güclü olsa da, 1960-cı illərin sonunda Mao Zedunun dövründə olduğu kimi böyük güc siyasətində təcrid olunmuş vəziyyətdə qalacaqdı. Nəticə etibarı ilə, Rusiyanın Ukraynada nəyi seçməsindən asılı olmayaraq, Çin şimal qonşusu ilə yaxın strateji tərəfdaşlığı davam etdirməyə sadiq qalacaq.

Jurnalistlər Çin Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Çaodan Sinin Putindən Olimpiadalar zamanı Ukraynanı işğal etməməyi xahiş etməsi barədə “Bloomberg” tərəfindən dərc olunan xəbərlə bağlı sual etdikdə, o, Çin-Rusiya münasibətlərinin əhəmiyyətdən danışıb. O, xəbərin “havadan hazırlandığını” bildirirək rədd edib və “Çin-Rusiya münasibətlərini ləkələmək” niyyətində olduğunu bildirib. Daha sonra o, Çin və Rusiya arasında “yetkin, sabit və möhkəm” tərəfdaşlığı yüksək qiymətləndirib.

Hökumətə yaxınlığı ilə bilinən “Global Times”ın redaksiya məqaləsində ABŞ-ın xarici siyasətinin “regional gərginlikdən qazanc əldə etdiyi” və Vaşinqtonun “NATO-dan Rusiyanın strateji məkanını canniballaşdırmaq və sıxışdırmaq üçün alət kimi istifadə etdiyi” iddia edilir.

Rusiya və Çin arasında tərəfdaşlığın tezliklə zəifləməsi ehtimalı azdır, lakin koordinasiyalı, fəal Çin-Rusiya strateji əməkdaşlığının potensialı məhdud olaraq qalır. Avropa və Şərqi Asiyada status-kvonun yenidən nəzərdən keçirilməsində öz maraqlarını nəzərə alaraq, həm Moskva, həm də Pekin Vaşinqtonu, bəlkə də ABŞ-da daxili siyasi böhran anında eyni vaxtda xarici siyasət böhranları ilə üzləşməyə məcbur etməkdən faydalana bilər.